धनत्रयोदशी चे महत्व ...........
हिन्दु समाजात धनत्रयोदशी चे महत्व का आहे ?
ह्याचे असे आहे की पुर्वापार कथन केलेली ह्या दिवसाची महतीचि कथा हिन्दु सामाजात दृढ झाली व त्याप्रमाने साजरी केली जाते.
एकदा यमराजाने आपल्या दूतास विचारले की तुम्हाला मनुषाचे प्राण हरताना दया येते का? दूत भय व संकोचाने वदले महाराज नाही. आम्ही फक्त आपले कर्तव्य पालन करतो तेव्हा दया,क्षमा, ह्या गोष्टिंचा काही विचार येत नाही. यमराजास वाट्ले की माझ्या भयामुळे हे दूत सत्य कथन करित नाहित. तेव्हा त्यानी दुतांस अभय दान देउन सत्य कथन करण्यास सांगीतले.
यमदुतानी भित भित कथन केले महाराज एकादा असे घडले खरे, ह्र्दय द्रावक दृष्य बघून. यमराजाची उछुकता वाढाली की अशी कोणती घटना घडली ज्या मुळे माझ्या यमदुतानाही पाहवले नाही? दुतानी पुढे कथन केले की
एकदा राजा हंस महाराज शिकारी साठी आपल्या मित्र समवेत गेले असता वाट चुकुन भटकत राहिले पण त्याना रस्ता सापडेना व असेच भटकत , भटकत त्यानी दुसरया राज्यात प्रवेश केला. त्या प्रदेशाचा राजा महाराज हेमा नी राजा हंसाचे स्वागत व सत्कार करुन आपल्या अथिथी भावनात त्यांची राहण्याचि व्यवस्था केली.
महाराज हेमाच्या पत्निने त्याच दिवशी एका सुन्दर बालकास जन्म दिला. जोतिषाना पाचारण्यात आले व मुलाची कुण्डली बनवली. जोतिषा च्या भविष्या नुसार राजकुमाराचे लाग्ना नंतर चार दिवसात मृत्यु योग आहे. महाराज हेमा च्या आदेशा नुसार त्या राजपुत्रास यमुना तिरी असलेल्या गुहेत ठेवण्यात आले व व्यवस्था केली की राजकुमारावर
स्त्रियांची छाया पण पडु नये. राजाला कसेही करुन त्यास ब्रम्हचारी ठेवले पहिजे तरच मृत्यु पासुन भय उरणार नाही.
कलंताराने राजा हंस कन्या यामुनातिरी गेली असता तीची भेट योगो योगाने राजा हेमाच्या राजकुमाराशी झाली व ते दोघे एकमेकाच्या प्रेमात पडले आणि त्यानी गाधर्व विवाह केला. विधि लीखिता प्रमाने बरोबर चार दिवसानी राजकुमराचा मृत्यु झाला. हंस राजकन्याचे दुख व आक्रोश पाहुन यामदुताचे मन पार गलबलूंन गेले. दुतानी संगीतले महाराज त्यांची जोडी आपल्या कामदेव व रति पेक्षा ही सुन्दर होती. महाराज त्या राजकुमाराचे प्राण हरण करताना आम्हाला अति दुख झाले.
यम दुतानी यमराजास प्रर्थिले की या अश्या अकाली मृत्यु पासुन वाचण्या साठी काही उपाय आहे का ? तेव्हा यमराजानी कथन केले की धन त्रयोदशी च्या दिवशी पुजन व दीप दान विघी पुर्वक केल्याने हा अकाली मृत्यु वाचउ शकतो . ज्या घरी असे पुजन होते त्या घराच्या आस पास पण मृत्यु भटकणार नाही. ह्या घटने पासुन हिन्दु संस्कृतित धन त्रयोदिशी च्या दिवशी धन्वन्तरीचि पुजा व दिप दान करण्याची प्रथा पडली आणि ती आता पर्यन्त तशीच चालु आहे.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
संयम मन ............
कोणत्याही धर्मांत चंचल मनाला स्थिर ठेवण्याचे उद्दिष्ट आसवे असे सागितले जाते . मन जर संयमी असेल तर सर्व इंद्रिये आपोआप आपल्या ताब्यात राहतात. हेच तत्व कठोपनिषदात असे सागितले आहे .
" आत्मानं रथिन विद्धि शरीरं रथमेव तु / बुद्धि च सारथी विद्धि मनः प्रग्रहमेव च //
अर्थ :- आपल्या आत्म्याला तु रथी म्हणून जाण, शरीर हा रथ जाण , बुद्धी ही सारथी व मन प्रग्रह अथात लगाम जाण .
मानवी देह हा एक रथ आहे . जीवात्मा या रथात बसला आहे . आणि बुद्धी ही सारथी होय . ह्याच बुद्धीच्या कुशलते वरच
अवलंबून आहे. तोच या रथाला इच्छित स्थळी पोहचवितो . मन हें लगाम जो सारथ्याच्या हातात आसतो म्हणजेच मन हें बुद्धीच्या अंकित असते.
(संग्रहित )
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
महाकवि कालिदास कृत रघुवंश
मूळ संस्कृतात, श्री महाकवि कालीदास रचित रघुवंश च्या ऋचा मराठीत अनुवाद्, कै नागोराव बासरकर ह्यानी ५० वर्षा पूर्वी केलेले आहेत. ह्या ऋचा संग्रहीत करून आपल्यासाठी रोज देत जाईन. कृपया आपला अभीप्राय जरुर नोदवावा.
-----माधव नागोराव बासरकर
- रघुवंश सर्ग ३ ( वृत - - वंशस्थ )
साखिचीया लोचन मुख्य तोषाणा /
इक्ष्वाकुच्या संतती आदिकारणा /
सुदक्षीणा दावित गर्भलक्षणा // १ //
शरीर ही क्षीण बहून भूषणे /
दिसे तदा पांडूर वर्ण आनने /
अंधूक तेजे मित तराकाम्बरी /
प्रभातीच्या चंद्रयुता निशेपरी // २ //
तिच्या मुखीचा मृदुगंध सेवुनी /
दिलीप एकांती नतृप्त हो मनी /
न धाय जैसा गज पल्वेले वनी /
वर्षा गमीच्या जलबिंदू वर्षांनी // ३ //
महिंद्र जैसा सूर-राज्य भोगतो /
तत्पुत्र व्हाया भुव-राज्य भोगितो /
म्हणोनि त्यागूनी समग्रही रसें /
सुदक्षिणा चाखित मृत्तिका असे // ४ //
लज्जेमुळे सांगत ना मला कधी /
इच्छीतसे काय मनांत मागधी /
इच्छा तिचीजा कळवीत महती /
साखीजना सांगतसे महिपती // ५ //
सुदक्षिणा दोहद दुख पावता /
इच्छाक्षणि देखत सर्व सिद्धता /
धनुष्यधारी नृपतीस इष्ट्से /
अप्राप्य काहीं गगनांत हे नसे // ६ //
अनुक्रमें कंठुनी दोहद व्यथा /
पुष्टांग शोभे नृप पत्नी सर्वथा /
पर्णे जुनी जाती झडोनीजेधवा /
नावांकुरे शोभत वल्लि ते धावा // ७ //
दिनोदिनी तस्तन पुष्ट जाहले /
कृष्णाग्र ज्याचे बहुसाल शोभले /
बसोनि पद्मावरी भृंग त्यापरी /
आशीन दावू शकतीच चातुरी // ८ //
कि रत्नगर्भा धरनिचीये परी /
अंतस्थ वैश्वानर त्या शमी परी /
सरस्वती गुप्त जलाच की जशी /
नृपास राणी आतीमान्य होतशी // ९ //
जसें प्रिया प्रेम, जशी उदारता /
तसेंच ऐश्वर्य, जशी मनस्विता /
नृपाल थाटा प्रती दर्शवाया /
करीतसे पुंसवनादिक क्रिया // १० //
गर्भा आटोपोनी उभी कशीतरी /
शिथील हस्तें आभिवादना करी /
तदा तिचे चंचल नेत्र पाहुनी /
नृपाल मोदापारी पावतो मनी // ११ //
सुवैद्य जे जाणिती बाल रक्षणा /
विश्वस्तही योजिती गर्भं पोषणा /
वर्षावया सिद्ध आशा नभा परी /
बघोन एशी सुखहो नृपातारी // १२ //
रव्यादि पंच गृह उच्स्थानिचे /
निर्देशीती भाग्य जया विभूतीचे /
शक्तीत्रया पासून संपदा जशी /
पुत्रास दे जन्म सुदक्षिणा तशी // १३ //
दिशा प्रसाना , सुख वायु वाहती /
प्रदिप्त अग्नी हवना स्वीकारिती /
जनोप करास्तव जन्म हो यदा /
अशापरी मंगल होतसे तदा // १४ //
शय्येवरी ठेविती बाळ जेधवां /
प्रकाश फांके भावताली तेधवां /
तया मुळे निष्प्रभ दीप जाहले /
चित्रातले रेखितसेच भासले // १५ //
अन्तः पुरीचे जन तै नृपापरी /
कुमार जन्मास अधी निरोपिती /
श्रवोनिया अमृत तुल्य आकक्षरे /
सर्व स्वेद वर्जुनी छत्र चामरे // १६ //
निर्वातशा स्थानिय पंक जापारी /
तटस्थ नेत्रे सुत पाहिल्यावरी /
नृपास प्रेम न समाय अंतरी /
विधू पाहता बहु पूर सागरी // १७ //
तापोव्नाहूनि वशीष्ट येउनी /
करीतसे जातक कर्म ते क्षणी /
संस्कार योगें बहु तेज पावला /
दिलीप सूनु मणि आकरातला // १८ //
चहूकडे मंगल वाद्य वाजती /
हर्षोछ्यवी रूप जिवाही नाचती /
दिलीप गेही नच एक वाटला /
पंथी सुरांच्या ही प्रमोद दाटला // १९ //
नसेची कारागृही कोणी बंधना /
पुत्रोत्सवी मुक्त करू जया क्षणी /
म्हणोनी फेडी पितराचीया ऋणा /
नृपाल ऐसे करि मुक्त आपणां // २० //
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
कुमार शास्त्री तरबेज व्हावया /
अंताप्रती शत्रुं रणात न्यावया /
अर्थज्ञ रधी-अर्थ मनांत आणुनी /
सुतास देई रघु नाम तेक्षणी // २१ //
धनीक ऐशा जन कानु शासनी /
सुरम्य अंगे शिशु शोभला जनी /
रवी करांनी जणुं बालचंद्र तो /
दिनोदिनी वाढत जात वाटतो // २२ //
कुमार जन्मे गिरीजा तिचा पती /
जयंत जन्मे शची इंद्र नंदिती /
तया परी संप्रति राज दंपती /
सुता बघोनी बहु तोष पावती // २३ //
रथांग नामा खग दंपती परी /
प्रगाड जें प्रेम परसपरा वरी /
द्विधाजरी वाटतसे सुतामुळे /
परंतु वाडोनिच होत आगळे // २४ //
कुमार धात्री कर अगुली धरी/
प्रमाण राजा प्रती जाऊनी करी/
वेद तिच्या शिक्षित आद्य भाषणा/
गमे बहू तोष पित्याचिया मना // २५ //
वर्षा सुधेची जव हो तनुवरी /
मनास हो तोष जसा ज्या परी /
सुता निजां की नरराज घेउनी /
मिटोनी नेत्रां सुख पावला मनी // २६ //
स्थितीचिये पालक जें प्रजापती /
गुणाढ्या रूपे निजस्टष्टी पाहती /
स्वरूप भेदें निज थोर संतती /
ब्रम्हा तया कोसलभूप मानिनी // २७ //
अमात्य पुत्रासह जात चौल तो/
समान वर्षीय मुलात शोभतो /
शिकोनिया त्यासह मुल अक्षरे /
नदीमुखे वाग्मय सागरी शिरे // २८ //
कृपोपनीता बटूतें गुरुजनी /
शशास्र अध्यापिले मनातुनी /
प्रयन्य सारेच फलास दाविती /
क्रियाहि सप्ताचित्र स्थान पावती // २९ //
निजाश्व जें जिंकिती मारुता प्रती /
तयागुणे भानू कृमी दिशा प्रती /
विशाल प्रज्ञा रघु बुद्धिने महा /
तरे चतुः सागर शात्रहि पहा //३० //
पवित्र कृष्णाजिण शोभवी जया /
समंत्र आस्त्रा शिकवी पिता त्या /
दिलीपसा भूप दुजा नसे जनी /
धनुर्धरा माजि हि तोच अग्रणी // ३१ //
जसा कुणी वत्स वृषत्व पावतो /
द्वीपेंद्र शोभा गजशाव लाभतो /
तसा रधू शैशेव भाव त्यागुनी /
सुरम्य गात्रे युव शोभला जनी // ३२ //
विधी समावर्तन जाहल्या वरी /
पिता विवाहोत्सव साजरा करी /
विधू सवे शोभति दिव्य तारका /
रधूसवे त्यापरि राजकन्यका // ३३ //
सुदीर्घ बाहू बलवान कंधरा /
विशाल वक्षे युव शोभला बरा /
बलीष्ट देहें जरि तो पित्यापरी /
गमें उणा पुत्र सदा नयावरी // ३४ //
पिता प्रजेचा बहुभार आपला /
करावया त्या लघु सिद्ध जाहला /
कुमार शास्त्रज्ञ विनीत पाहुनी /
करी तसे त्या युवराज तेक्षणी // ३५ //
नरेंद्र मुलायतानास त्यागुनी /
पद्द्माल्या जात गुनाभिलाषिणी /
सन्नीध ऐशा नव पंकजा परी /
तदंश शोभे युवराज त्यावरी // ३६ //
त्यजोनिया जीर्ण कुशेशया प्रती /
वरीतसे श्री नव पंकजा प्रती /
लक्षी रघूलागी त्यजोनि भूपती /
सदैव योषा तरूणीच रंगती // ३७ //
आग्नीस हो साह्य समीर वाहता /
नीरभ्र आकाश मरीची लाभता /
पुत्रा मुळे दुस्सह भू जाहला /
शत्रूस तो मत्त करीच वाटला // ३८ //
समागमें राजसुतास देऊनी /
धनुर्धरा योजुनि अश्व रक्षणी /
शताश्वमेधा करिता हरी परी/
अविध्न एकोन शता सवाकरी // ३९ //
पुनश्चः यज्ञा करण्यास भूपती /
तुरंगमा मुक्त करीत मागुती /
धनुर्धराच्या पुढुनीच त्या हरी /
प्रगूढ रुपास धरोनिया हरी // ४० //
-----------------------------------------------------------
सर्वाथ आश्वा प्रती गुप्त देखुनी /
विस्मीत सैनिक समस्त ही मनी /
स्वछद तेने श्रुत किर्ती त्या स्थली /
वशीष्ट धेनु समयास पातली // ४१ //
पवित्र गोमुत्र आशा जला जनें /
दिलीप सूनु परीमार्जी लोचने /
अतींद्रिय द्दष्टी तयास लाभता /
तत्काळ गुप्तासहि होय पाहता //४२ //
प्रयाण जो पूर्व दिशेप्रती करी /
असा रघूने तवं देखिला हरी /
पुनः पुनः मातलीला त्वरा करी /
रथास यज्ञाश्व करोनी जो हरी // ४३ //
बघोनिया एक सहस्र लोचना /
पिंगास्व वज्री हरी आणिला मना /
कुमार गंभीर नभास जो शिवी /
अशा खरें बोलुनी त्यासं थांबवी // ४४ //
विद्वज्जनी ज्यास सुरेंद्र मानिजे /
यज्ञात आधी हवि ज्यास देईजे /
सदैव ध्यावें तुज ज्या मती अशी /
तत्कार्य नाशास कसा प्रवर्त शी // ४५ //
परोक्ष वस्तू तवं नेत्र पाहती /
मृखद्विषां दंडयिता शची पती /
असा जरी विघ्न सवास आणिसी /
सत्कर्म लोपा प्रती कां न जाणीशी //४६ //
म्हणोनी याज्ञाग आशा तुरंगमा /
त्वरे करी मुक्त अंता सुरोत्तामा /
श्रुतीचीये मार्ग जनास दाविती /
मलीनसा मार्ग कधी न चालती //४७ //
आशा परीची रघु उक्ती ऐकुनी /
सुरेंद्र विस्मीतचि जाहला मनी /
दिशा प्रीतीचीस वेळोनिया रथा /
महेंद्र प्रत्युतर देत सर्वथा //४८ //
कुमार जें बोलसि योग्य तें असे /
यशापरी कांहिच रक्ष तें नसे /
प्रसिद्ध लोकी मम कीर्ती त्या तिला /
सवें क्रमाया नृप सिद्ध जाहला // ४९ //
हरीच होई पुरषोत्तम प्रभू /
महेश्वरे मनि उमावर प्रभू /
तया परी मीच असे शतऋतू /
त्रिशब्द आम्हा इतरा न जाण तु // ५० //
म्हणोनि वारू कपिला चिये परी /
तुझ्या पित्या पासुनि मीच तो हरी /
पुरे तुझे यत्न इथें न त्यां गती /
पदा न टाकी सागराचिये पथी // ५१ //
वदे वृषा धीर हसोन त्यावरी /
तुरंग जो रक्षितसे परोपरी /
असा जरी निश्चय ये रणा प्रति /
कृतार्थ हो जिकुनिया रघु प्रति //५२ //
बघे वरी बोलतसे पुरंदरा /
धनु प्रती जोडीयले तदा शरा /
उभा पवित्र्यात विशेष शोभला /
दुजा महागात्र पिनाकी भासला // ५३ //
रघुचिया कान्चन सायका प्रती /
वक्षि न साकु शकला शची पति /
नवाभ्र वर्णिय आशा शरासनी /
अमोध योजी शर एक तक्षणी // ५४ //
रघुचिया भव्य अशा भूजांतरी /
रिघोनिया शोणित पारणा करी /
आशु जया दैत्य रुधीर योग्यतो /
अपूर्व सें मानव रक्त प्राशितो // ५५ //
कठोर ऐरावत ताउनी भुजा /
पत्रे वरी रेखितसें पुलो मजा /
तियेस विंधी रघु ,अग्नी भू रणी /
स्वनाम चिन्हाकित बाण मारुनी // ५६ //
मयूर पत्रांकित बाण सोडूनी /
घ्नजाहि वज्रांकित टाकी फाडूनी /
देवश्रींचे केशची मुंडिल्या परी /
सुरेंद्र कोपे मग त्या रघुवरी //५७ //
जयेंच्छूचे तुंबळ युद्ध माजले /
खाली वरी बाणचि बाण चालले /
भुजंग पंखान्वित क्रूर भासती /
तटस्थ सैनीक उभेच पाहती // ५८ //
निदानिचे अस्त्र आयोजिले जरी /
तथापि थाबे न कुमार केसरी /
स्ववैधुताग्निरघु, मेघसा हरी /
कदा न नाशी जरि वर्षला तरी //५९ //
हरीचिया चंदन लिप्त कोपरी /
प्रक्षुब्ध सिंधू परि गर्जना करी /
तदार्ध चंद्राकृती बाण योजुनी /
धनुर्गुनाला रघु टाकी छेदुनी // ६० //
त्यजोनि चाप बहुइंद्र कोपुनी /
बलिष्ठ शत्रुंस विनाश इच्छुनी /
समर्थ अन्द्री सही तोडण्यास जें /
सतेज वज्रा प्रती घेउनी सजे // ६१ //
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
आघात होता रघूच्या ह्रुदावरी /
भटाश्रु संगे पडला धारेवरी /
क्षणार्ध त्या साहुनि पाहतो नभा /
भटाचिया ह्षे रवा सवे उभा // ६२ //
प्रहार वैरे जरि तो हरी करी /
रघु प्रतापे करितो बरोबरी /
पराक्रमा देखुनि तुष्ट हो हरी /
गुणा प्रतिष्ठा सगळ्याच अंतरी // ६३ //
ममा युधाला न सहेच अद्रीही /
तुझ्या विना साहु शकेन कोणिही /
महेंद्र बोले मज तुष्ट जानुनी /
आश्वा विना इच्छित घेई मागुनी // ६४ //
सवेचि भात्या तिल अर्ध काढिला /
स्वर्ण प्रभे भुषविजो करां गु लां /
परतोनि ठेवी रघु ऐशिया शरा /
वेद तदा तो प्रियवादी ईश्वरा // ६५ //
प्रभो यदी हा हय सोडिता न ये /
तरी विधी युक्त अशा ऋतूस ये /
सर्वाथ दीक्षारत तात जो तया /
फला अशा देऊनि दाखवी दया // ६६ //
मखालयी अन्य त्रिलोचना परी /
वसे तया वृत्त निवेदना करी /
असा न कोणी म्हणवोनी पाठवा /
स्वदास जो हें कळवील पार्थिवा // ६७ //
तथास्तु असें वदुनी रघुप्रती /
निघोनी गेला स्वपथे शची पती /
सुदक्षिणा पुत्र न फार तोषला /
नृपाचिया यज्ञ गृहा निवर्तला // ६८ //
नृपाल त्याच्या अभिनंदना करी /
आधीच वार्ता कळवी जया हरी /
पवी चिये घाव जया कलेवरी /
शिवे मुदे कंपित जाहल्या करी // ६९ //
अशापरी नव्वद आणखी नऊ /
महा सवा पूर्ण करोनिया बहु /
अंतीआयूच्या त्रिदिवास जावया/
सोपान पंक्ति करि त्या चढवाया // ७० //
मग विषय ते सरेचि त्यागोनि तनुज्या प्रती /
नृपति लक्षणे दे सारी श्वेतछत्र सहीत ती /
मुनिवन तरु छाया सेविसदा सकलत्र हा /
सरत वय तो ईश्वाकू चलती कुलमार्ग हा // ७१ //
श्री कालिदास रचना रघु वंश ग्रथ /
काव्यात आद्य गणती इजलागि संत /
राज्याभिषेक रघुचा वदता कथाग /
झाला समाप्त बहु गोड तृतीय सर्ग // ७२ //
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
महाकवी कालिदास रचित " रघु वंश " सर्ग ४ -ऋचा
रघुवंश सर्ग - ४
वृत्त:-- अनुष्टुभ
पित्याच्या दिधत्यां राज्या पावोनि रघु शोभला /
रात्री तेजाळतो अग्नी सूर्याच्या पाउनी बला // १ //
दिलीपा नंतरे राज्यी आला तो ऐकुनी तदा /
द्वेषाग्नी हृदि राज्यांच्या पेटला पुनरेकदा // २ //
स्वसंताना सहप्रजा मोदा पावे परोपरी /
त्याच्या नव उत्थाना देखे इंद्रधनुपरी // ३ //
पित्र सिंहासना तैसे मंडलाते अरिं चिया /
रघु आक्रमिता झाला एक काले करोनिया // ४ //
छाया मंडल रूपाने लक्ष्मी अद्रश्य राहुनी /
सम्राटावरि करी छाया पद्मपत्रास घेउनी // ५ //
भुपा सान्निध राहोनि जें बंदी त्यासं सेविती /
पुरवुनी सार्थ शब्दानां वर्णी त्या तें सरस्वती // ६ //
मनु इत्यादि भूपांनी भोगिली मेदिनी जरी /
अनुराग तया दावी अभुक्ता कामिनी परी // ७ //
यथा पराध दंडानें जनातें मान्य हो मनीं /
समशीतोष्ण तो भासे भानूसा दक्षिणायनी // ८ //
पित्या परि गुनाधिक्यें पाहोनि स्तविती मुला /
मधुर आम्रफलें आल्या कोणी ना स्मरती फुला // ९ //
धर्मनीती कूटनीती नव भूपास सांगती /
शास्त्रज्ञ आयके दोन्ही स्विकारी पहिलीच ती // १० //
------------------------------------------------------------------------
गुणांचा पंचभूतांच्या अपूर्वोत्कर्ष जाहला /
नवा राजा , नव्या रांज्यी, उत्साह नव दाटला // ११ //
चंद्रीकेनें जसा चंद्र, तापें तपन तो जसा /
प्रजेला रंजवि म्हणुनी, राजा अन्वर्थ हो तसा // १२ //
कर्णा पर्यंत विस्तार जयाचा लोचनें अशी /
सूक्ष्म कार्याथ जी पाही द्रष्टी शास्त्रोक्त ही तशी // १३ //
शांती स्थापोनिया राज्यी जाहला स्थिर जै रघु /
राजलक्ष्मी परि येई कमल चिन्हां शरद्दतु // १४ //
निःशेष वर्ष त्या मेघां मार्ग ज्यांचा न रोधवे /
तेज तें रघु सूर्याचे दिशां व्यपिती आघवे // १५ //
लुप्त इंद्रधनू होतां चापहस्त रघु गमें /
प्रजा कल्याण साधाया झटती तें अनुक्रमें // १६ //
श्वेत कामाला करी छत्र, काश चामर जरी /
शरद शोभा न पावेची त्याची केल्या बरोबरी // १७ //
प्रसन्न मुख राजातें धवल कांती शशी प्रती /
विलोकितां जना प्रेमा न हो कमी न हो अती //१८ //
शुभ्रत्वे यश तें त्याचें वाटे झालें चहूंकडे /
हंस पंक्तीत, तारांत शुभ्र पद्मे सरीं खडे // १९ //
इक्षु छायेंत बैसोनी पिकें राखिती ज्या स्त्रिया /
गाती रक्षक कीर्तीला मुलें करिती साथ ज्या // २० //
अगस्ति उदया संगें जलें निर्मल जाहलीं /
अजय शंकी शत्रु मनें महा उद्वेग पावलीं // २१ //
मदोन्मत्त वृषांनी तै नदी तीरांस खणि लें /
पराक्रम रघुचा जो त्या चें नाटक मांडिलें // २२ //
सेउनी सप्तपर्णांच्या पुष्पांचा गंध तत्करी /
श्राविति मद इर्षेनें सप्तांगांनी परोपरी // २३ //
नद्या स्वल्प जला केल्या, मार्गां शोषुनि पंकिलां /
शरद सांगे रघु लागीं उठा दिग्विजया चला // २४ //
अश्व नीराजनी देतां विद्युक्त मग आहुती /
ज्वालारुप करें अग्नि जया देत रघु प्रती // २५ //
रक्षोनि श्रान्त दुर्गांते नाशोनि रिपु आवघे /
षट् विधी सैन्य घेवोनी रघु दिग्विजया निघे // २६ //
वयस्क पौर योषा त्या लाह्या फ़ेकिति त्यावरी /
क्षीर सागरीं स्वेतोर्मी जेंविं नारायणा वरी //२७ //
इन्द्र तुल्य रघु चाले आधीं पूर्व दिशे कडे /
वायूनें फडकती झेंडे सारिती शत्रु दों कडे // २८ //
मेघा परि गज श्रेणी रथें उधळिता धुळी /
नभा परी क्षिती भासे, नभ भासे क्षितीपरी // २९ //
कीर्ती मागोनियां घोष तया मागें धूली येतसे /
त्या मागें रथ इत्यादि सेना चत्वार जात से // ३० //
प्रतापी रघू तो लंघी मारू भूमि जलाशयें /
नौकां करोनि नद्यानां अरण्यां छेदुनी स्वयें // ३१ //
महासेना जणू चाले पूर्व सागर गामिनी /
भगीरथ पथा लक्षी गंगा शिव जटे तुनि // ३२ //
भ्रष्ट भिन्न अशां वृक्षां सोडितो गज चालतां /
तश्या त्याज जितां भूपां टाकितो रघू चालतां // ३३ //
जिंकोनि पूर्व देशांना सन्नीध रघू पातला /
ताल वृक्षे गमें श्याम सिंधुचा तट जोभला // ३४ //
उध्दटां काढि उपटोनी नदी वेगापरी रघू /
सुहम राजे स्विकारीती वेताची वृत्ति ती लघु // ३५ //
नौकावली अशां वंगां त्यानें जिंकोनिया बलें
प्रवाहीं मग गंगेच्या जयस्थंभ उभारिले // ३६ //
अतीव नम्र ते झाले पुनश्र्च स्थापिल्यावरी /
शालि धन्यापरी देती करभार परोपरी // ३७ //
गजांचा करुनी सेतु कपिशा उतरोनिया /
निघे उत्कल मार्गांनें कलिंगा प्रति जावया // ३८ //
महेंद्र पर्वत शीरीं स्व पराक्रम दावि तो /
जेंवी हस्तिप दंतीच्या शीरीं अंकुश मारितो // ३९ //
गज वाहन कलिंग अश्त्रानें रघूशी लढे /
जणू वज्रीवरी देखा पर्वतें लोटिले कडे // ४० //
सहोनी शर वर्षावा अरींच्या जय पावला /
अभिषिक्त असा राजा राजलक्ष्मीस मानला // ४१ //
नागवल्लीचिया पत्रे पानशाला उभारुनी /
नारिकेला सवां पीती शत्रुं कीर्तीच मानुनी // ४२ //
विजयी रघु तो सोडी महेंद्रा जिंकिल्यावरी /
लक्ष्मी त्याची हरी किंतु मेदिनी नच ती हरी // ४३ //
अनन्य विजयी राजा दिशा पूर्वेस जिकुनी /
पूगी फल वनें चाले दिशा दक्षिण लक्षुनी // ४४ //
भटे कहूळिलें तोया मदाचा गंध लागला /
ऐशी देखोनि कावेरी सिंधू अंतरी शंकला // ४५ //
वीजयेछु पंथे थांबे तत्सेना मालयाकडे /
कंकोळ सेवनें जेथें राघू फिरती चहूंकडे // ४६ //
आश्वांच्या पाद घातांनी एला धूली उडे वरी /
सम गंध अशा थांबे गजकुंभ स्थालावारी // ४७ //
भुजंगे वेष्टिल्या स्थांनी चंदनाच्या तरुवरी /
दृढ तें ग्रैव दंतींचे शृंखला तोडिती जरी // ४८ //
दक्षिणेच्या दिशें जातां मंदावे रवी तेज ही /
तेज ना सोसवे पांड्या रघूचे त्यां दिशेसही // ४९ //
मुक्त राशी सागराच्या ताम्र पर्णी नदी तिरी /
विनम्र होवूनी देती स्वसंचित यशापरी // ५० //
यथेच्छ् सेवुनी त्यांतें शोभे चंदन ज्यांवर /
तिच्या कुचा परी दोन्ही गिरी मलय दर्दूर //५१ //
पराक्रमी राघू जाई साह्यातें लंघुनी पुढे /
शोभे श्रोणीपरी क्ष्मेच्या वस्त्र सागर जै उडे // ५२ //
वाटे कोंकण जिंकाया सैन्यजो चालले पुढे /
सारिला जमद्ग्न्यानें सिंधू सह्यास तो भिडे // ५३ //
भयानें रघूच्या भूषा त्यागिती केर लांगना /
सेना धूली कंचा झांकी झाली सौंदर्य साधना // ५४ //
केतकीच्या परागांते मुरला वात आणुनी /
सुगंधवी विनायासें भटांचे पट शिंपुनी // ५५ //
अश्वांच्या गमन वेगानें भटांचे कवच नादती /
त्या घोषे वायू वेगींचे ताल घोषहि लाजती // ५६ //
खर्जूर वृक्ष राजीनां सेनेचे गज बांधिती /
त्यांच्या मद सुगंधाने अली पुन्नाग त्यागिती // ५७ //
सागरें भार्गवा लागीं प्रार्थितां भूमि अर्पिली /
पाश्र्चात्य भू रूपानें रघूतें खंडणी दिली // ५८ //
मदोन्मत करी त्याचे त्रिकुटी दंत मारिती /
अद्री तोंचि जयस्तंभ चिन्हे विक्रम लेख ती // ५९ //
भू मार्गे पुढे जाई पारसीकांस जिंकण्या /
तत्वज्ञान पंथे जैसा योगी इंद्रिय जिंकण्या // ६० //
यवनी मुख पद्द्मांच्या मधुमंदा न सहे रघु /
अकाल मेघ पदद्मातें बोलतो विकसा बंधु // ६१ //
अश्वरोही अनार्यांशी तुमुल संग्राम ही अति /
धुतीनें भरल्या व्योमीं टंकरें भट जानिती // ६२ //
अर्ध चंद्र शरांनी तो शिरें इमश्रुल पडुनी /
पोळ्यांनी मध माशांच्या किं मही टाकी झांकुनी // ६३ //
आले शरण बाकीचे पगडया उतारोनियां /
महात्मा थांबवी क्रोघा शीश नम्र बघोनिया // ६४ //
आसवें मग विरनीं युद्धाचे श्रम हारिले /
चर्म रत्नांवरीं जेथें द्राक्षा मंड़प शोभलें //६५ //
तेथोनि उत्तरे जाई सूर्यापरी रघु महा /
करें तो सगरां शोषी उदिच्यां हा शरें पहा // ६६ //
मार्गश्रमां निवाराया सिंधूच्या तटि लोळले /
तद्श्व झाडिती खांदे कुंकुम केसर मखिले // ६७ //
रघु हुण नराधींपा दावी विक्रम आपुला /
कपोल वक्ष ताडोनीं श्त्रियानीं शोक मांडिला // ६८ //
पराक्रम रणीं त्याचा कांबोज नच साहती /
बद्धगजीं ओढीलेल्या अक्रोटां सहि वांकती //६९ //
त्यांच्या उत्तम वाजींना उंचशा द्रव्य राशिनां /
उपायनार्थ पावे तो विकार न शिवे मना // ७० //
अश्वसेना साह्याने चढे हिमालयावरी /
पाद धुळी मुळे वाटे शिखरे चालली वरी // ७१ //
सैन्यापरी बली सिंह कंदरी स्वथ झोपती /
तदघोषे वळुनी किंचित निर्भयत्वास दाविती // ७२ //
भूर्जी जें मंद वाहोनी वंश कुंजात नादती /
गंगावु कण घेवोनी वायू भूपास सेविती // ७३ //
छायेत थांबले योद्धे रुद्राक्ष वन पाहुनी /
पाषाणा गंध ये जेथें कस्तुरी मृग बैसुनी // ७४ //
देवदार तंरू संगे गज बंधास बांधियले /
रात्री दिव्योषाधी तेथे अतैल दीप शोभले // ७५ //
पडाव सोडुनी जातां बंधन क्षत ज्यावरी /
ते देवदार भिल्लाना सांगती उंच ते करी // ७६ //
पर्वतीय गणा संगे घोर ते युद्ध जाहले /
पाषाण भिडता बाणां अग्नी स्फुल्लिंग चालले // ७७ //
शरें उत्सव संकेता नीरुच्छाह करोनिया /
यशगाथा स्वबाहूच्या किन्नरा लावी गावया // ७८ //
दावितो सार दोघांचे उपहारचि हातिचे /
अद्रिला बल राजाचे नृपा सत्व हिमाद्रिचे // ७९ //
तेथोनि खालती आला अखंड येश स्थापुनी /
रावणे हलविले ऐसा जाई कैलास लाजुनी // ८० //
लंघिता ब्रम्ह पुत्राते आसाम भूप कांपती /
गजांच्या शृंखला बंघे काला गुरु थरारती // ८१ //
वर्षे विना खगा झांकी धुलीजी रथ मार्गीचा /
कामरूपां न साहे ती सेनेची गोष्ट कोठची // ८२ //
कामरूप रघुतें जो इंद्राहूनि पराक्रमी /
मत्त ज्या दंतिनें अन्यां जिंके त्यां अर्पुनी नमी // ८३ //
भूप तो कामरूपाचा स्वर्ण पीठाधि देवता /
तत्पाद कांति मानोनी झाला रत्नेच पूजिता // ८४ //
दिशास जिंकुनी गाजी फिरला स्थापुनी धुली /
रथांची शिरी राज्याच्या होती छत्राविणे खुली // ८५ //
विश्व जिन्नाम यज्ञातें करी सर्वस्व अर्पिण्या /
महात्मे जोडिती अर्था मेघा परि विसर्जीण्या // ८६ //
यज्ञातीं सचिव मतें करोनि मना /
राजांच्या हरित पराजयाप माना // ८७ //
दीर्घांत पूर विरहे अधीर त्यांसी /
आज्ञा दे निज नगरास जावयासी // ८८ //
तें युक्त ध्वज कुलीशान पत्र चिन्हें /
राजाच्या चरण युगां प्रसन्न तेने // ८९ //
प्रस्थान प्रणति निमित्य आक्रोनिया /
जाती गौर सुम रजासि टाकोनिया // ९० //
श्री कालिदास रचना रघुवंश ग्रंथ /
काव्यांत आद्य गणपती इजलागी संत // ९१ //
वर्णोनि ज्यांत रघू दिग्विजयास सांग /
केला समाप्त बहु गोड चतुर्थ सर्ग // ९२ //
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
